Ünlü Daralması Nedir

“a, e” düz-geniş ünlüleriyle biten fiillere şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, bu ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünlü daralması” denir.

NOT: “-yor” ekinin kendisinden önceki düz-geniş ünlüler üzerinde daraltıcı bir etkisi vardır.

FİİL ş.z.e. FİİL ş.z.e.
------ a, e ← – yor › ------ ı, i, u, ü – yor
GENİŞ daraltıcı DAR
etki


“ağlıyor” ağla – yor → ağlı – yor
a › ı
GENİŞ DAR
ünlü daralması

“bekliyor” bekle – yor → bekli – yor
e › i
GENİŞ DAR
ünlü daralması

“oynuyor” oyna – yor → oynu – yor
a › u
GENİŞ DAR
ünlü daralması

“söylüyor” söyle – yor → söylü – yor
e › ü
GENİŞ DAR
ünlü daralması


NOT: “a, e” ünlüleriyle biten fiillerde “-yor” ekinin dışında hiçbir ek daraltıcı etki yapmaz. Bunun sadece iki istisnası vardır: “de-” ve “ye-” fiilleri.

NOT: “a, e” ünlüleriyle biten fiillere “-yor” ekinin dışında bir ek (-an, -en; -arak, -erek; -acak, -ecek; -alı, eli) getirildiğinde “daralma” olmaz. Daralma varmış gibi yazmak bir yazım yanlışıdır. “de-” ve “ye-” fiillerinin dışındaki tüm fiillerde daralma sadece “-yor” eki getirildiğinde olur.

anlı – yor (doğru)
anla – y – an (doğru) anlıyan (yanlış)
anla – y – arak (doğru) anlıyarak (yanlış)
anla – y – acak (doğru) anlıyacak (yanlış)
anla – y – alı (doğru) anlıyalı (yanlış)

gizli – yor (doğru)
gizle – y – en (doğru) gizliyen (yanlış)
gizle – y – erek (doğru) gizliyerek (yanlış)
gizle – y – ecek (doğru) gizliyecek (yanlış)
gizle – y – eli (doğru) gizliyeli (yanlış)

“demek”
di – yor (doğru)
di – y – en (doğru) deyen (yanlış)
di – y – erek (doğru) deyerek (yanlış)
di – y – ecek (doğru) deyecek (yanlış)
di – y – eli (doğru) deyeli (yanlış)

“yemek”
yi – yor (doğru)
yi – y – en (doğru) yeyen (yanlış)
yi – y – erek (doğru) yeyerek (yanlış)
yi – y – ecek (doğru) yeyecek (yanlış)
yi – y – eli (doğru) yeyeli (yanlış)


NOT: Ünsüzle biten fiillere “-yor” eki getirilirken sözcük ile ek arasında yardımcı ünlü (ı, i, u, ü) kullanılır. Burada ünlü daralması yoktur. Çünkü yardımcı ünlü zaten dar olarak gelir.

“yakıyor” yak – ı – yor (ünlü daralması yok)
“kesiyor” kes – i – yor (ünlü daralması yok)
“koşuyor” koş – u – yor (ünlü daralması yok)
“yüzüyor” yüz – ü – yor (ünlü daralması yok)
yardımcı ünlü


Farklı kaynaktan Ünlü daralması:
ÜNLÜ DARALMASI

Son sesi a veya e olan fiil kök ve gövdelerine, şimdiki zaman eki getirildiğinde kelime sonundaki sesli daralır. Bunun sebebi “y”nin daraltıcı etkisidir:

söyle-yor→söylüyor
anla-yor→anlıyor
yaşa-yor→yaşıyor

“de-” ve “ye-” fiil köklerine gelecek zaman, istek kipi, sıfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiğinde veya başka bir ek getirilip de araya –y– kaynaştırma harfi girdiğinde, bu sesler (a, e) daralarak ı, i, u, ü olur.

de-yor→diyor
de-e→diye
de-en→diyen
de-e-lim→diyelim
ye-en→yiyen
ye-ince→yiyince
ye-ecek→yiyecek

Not: deyince, deyip örneklerindeki e, yazıda korunur.
Not: ne-ye→niye kelimesinde de daralma vardır.

„Daralma olumsuzluk ekinin ünlüsü için de geçerlidir.

kork-ma-yor→korkmuyor,gel-me-yor→gelmiyor...

„Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır.

atlayarak (→atlıyarak), başlayan (→başlıyan), yaşayacak (→yaşıyacak), atlamayalım (→atlamıyalım), gelmeyen (→gelmiyen), gizleyeli (→gizliyeli)...

---

Tarih: 2016-03-02 01:56:15 Kategori: Sözlük